23. A Grela V. San Miguel me pese a alma...

Por sempre agardan no interior do Santuario da Grela (Codeseda), presidindo dende o retablo,  as imaxes de San Gregorio Magno, San Ramón Nonato, San Leandro e un medallón que representa a aparición de Nosa Señora ó indio Juan Diego. Nos altares laterais hai tamén dúas interesantes tallas de San Miguel e Santa Tareixa de Xesús, imaxes barrocas que datan do século XVIII.

Santa Tareixa de Xesús.

A imaxe da Virxe de Guadalupe que se venera o día da festa, e que se saca en procesión, está situada nun altar á esquerda, facendo esquina co altar maior e co lateral onde San Miguel somete baixo un dos seus pés a figura do demo. A Santa, xunto co neno que sostén no colo, viste fermosos vestidos e mantos, agasallo dos seus incondicionais devotos, sobre todo, devotas. Aínda hoxe é vestida uns días antes da festa coas súas mellores galas.

Antigamente cubría a imaxe un rechamante arco de flores, que non se conserva e que foi substituido por uns arcos de madeira. E nas festas vólvese cubrir de flores...

Conta tamén Guadalupe cun fermoso estandarte que a honra por onde vai.

Con todo, a figura máis impactante e que esperta curiosidade, especialmente nos máis novos, é o demo retorto baixo os pés de San Miguel. Como símbolo maligno, sometido ó ben, loce os seus cornos con beizos pintados e as unllas moi lucidas. Non poucos gardarían a súa imaxe na mente, poida que con certo temor, pero mentres esté suxeito non temos mal, xa que o anxo guerreiro e a Virxe de Guadalupe velan por nós.

"... San Joaquín, Santa Ana, San Miguel me pese el alma...".  
Eu tiña esta frase na lembranza, pero recordando coa miña nai ela di: "San Joaquín, Santa Ana, San Miguel me lleve el alma, cama de los vivos, sepultura de los muertos...". Toda unha historia de rezos nos precede.

Teño admirado imaxes onde o Arcánxel anda nesas lides, a pesar as almas... sempre me chama a atención e acórdome da Grela.

San Miguel Arcánxel pesando as almas, obra de Riccardo Quartararo.

San Miguel Arcánxel derrotando a Lucifer,
obra do mestre Agustín Cruz Tinoco de Oaxaca México.

San Miguel Arcánxel derrotando á bestia, obra de Guariento.

22. A Grela IV. A Santa en procesión...

O día 8 de setembro celebrábase a misa cantada e desfilaban as imaxes en procesión arredor da capela. Ó voltar diante da porta principal do santuario tódolos fregreses pasaban por debaixo da ande da Santa e ó aproximarse a ela tocaban as estampas, os panos ou mesmo as mans no seu manto.

A miña nai, con chaqueta escura e veo negro, levando a Santa.

O meu pai, con chaqueta clara, e un dos meus tíos levando a ande.

A Virxe de Guadalupe, coas súas mellores galas e co manto cheo de billetes, presidía a procesión a ombreiros das mozas e mozos do lugar. Non faltaban estandartes, ofrendas dos que padeceran perigos no mar ou enfermidades graves, exvotos de cera recreando as partes do corpo humano, figuras de animais para a súa protección...

Houbo unha Reliquia, hoxe desaparecida, que representaba a Virxe en miniatura e era a protagonista dun solicitado ritual. Un membro da comisión de festas, impoñía con devoción a pequena imaxe sobre os ombreiros e a fronte dos fieis, que prostrados ante el ansiaban o ben. Logo dábaselle un bico, para rematar a sanación ou afastar as doenzas. Non falta nesta historia quen ofrecía sacrificios varios, entre eles arrastrar os gastados xeonllos arredor da capela, nin quen se achegue a fonte de auga milagreira de Nosa Señora para lavarse na súa cristalina esencia.

No que se refire as persoas da costa que se achegaban a este recuncho de montaña, cómpre salientar a súa labor de achegar o mar ó interior. Esta xente que chegaba dende O Grove, Cambados e outras vilas mariñeiras, traían cousas pouco vistas ou descoñecidas, ante a curiosidade dos veciños. O seu xeito de falar e as historias que contaban achegaban ademais novas dunhas terras que daquela estaban a unha distancia moito maior, se consideramos que non había as comunicacións de hoxe.

No pasado da romaría da Virxe de Guadalupe da Grela atópanse similitudes con outras que perduran aínda hoxe, coma a dos Milagres de Amil, que seguen sumando devoción.

Bandas de música, rosquilleiras, polbeiras, gaiteiros... festa rachada... nas dúas noites de verbena bailaban na mocidade e na vellez, as xentes do lugar e os chegados de fóra con grande animación, as pezas máis solicitadas eran a muiñeira, a xota e o pasodobre, a este son prolongábase a festa ata altas horas da noite. A capela estaba aberta ata que remataba a foliada.
Como selo da romaría o día 9 de setembro, tiña lugar a puxa dalgúns dos obsequios que obtivera en ofrenda a Guadalupe: centeo, millo, patacas, hábitos, cera, panos, vestidos... Acudían, sobre todo, xente dos arredores para mercar patacas da Santa e hábitos cos que logo facían camisóns e roupa interior, pero tamén homes de máis lonxe que mercaban cera...
Lémbrase na Grela unha ocasión na que unha nai ofreceu unha becerra se non lle morrían os fillos na guerra e, como o seu desexo se viu cumprido, levouse a cabo a puxa do animal. 
Esta Santa tiña fama de ser tan avogosa que íanlle rezar os mozos chamados a filas, os que emigraban... Tanto era o respecto, que por tradición os habitantes do lugar levaban os defuntos a capela a despedirse da Santa antes de partir ó camposanto de Codeseda, uns quilómetros máis alá, onde os seus restos descansarían por toda a eternidade.

21. A Grela III. En festa, nos tempos de antes...

A Grela, coa capela no alto, torre vixía do lugar

Ando a recordar nestes días o que teño escoitado dende nena, e recopilando papeis con anotacións destas historias antergas que aconteceron no lugar onde naceron os meus pais, A Grela.

A miña nai é do Coto, un pouco máis lonxe da capela que o meu pai...

... que é da casa de Xacobe, 
a tiro de pedra do adro onde vela por nós Guadalupe.

Como serían aqueles días de festa que se celebraban nestas datas? 

Pecho os ollos... escribo... e recreo a través das súas lembranzas...

O día 6 de setembro aquilo xa estaba cheo de xente. Os veciños do lugar xuntaban feixes de palla que ofrecían ós que ían durmir na capela,  na caseta que había a carón dela ou nos campos próximos. Outros peregrinos durmían en casas particulares onde se lles daba pousada sen cobrar nada, como hospitalidade en honor á Santa.
Os rapaces subían ó campanario e pasaban horas repicando nas tres campás, emulando xotas e muiñeiras enchían de ledicia o ar que se respiraba.

O primeiro día da romaría, o  7 de setembro, era o máis concorrido, o que atraía á maior cantidade de xente. Os nenos volvían tocar as campás, despois do xantar, para anunciar que había que acudir ó adro. O acto principal era a procesión na que os veciños e veciñas levaban a Virxe de Guadalupe, acompañada doutros santos e ó son das letanías do crego, ó Alto da Cruz. 

Alí xuntábanse con San Xorxe de Codeseda, que viña monte arriba a ombreiros dos seus fregreses, na compaña de outros santos avogosos da parroquia.  Nese alto, a metade de camiño entre a igrexa do patrón e a morada da Santa obxecto da homenaxe, reuníanse e facíaselle a "venia" á Virxe de Guadalupe. Ata o mesmo San Xorxe acompañado de tódolos demais asistentes se inclinaba diante dela, correspondendo logo ela do mesmo xeito. Nese encontro, sobre todo as nenas, aínda que tamén algúns nenos e maiores, vestían hábitos que pertencían a ofrendas da Virxe que se gardaban no santuario. Recitábanlle poesías interpretando e braceando con moito sentimento. Unha desas nenas, a miña madriña, continúa rezando aínda hoxe a estrofa que lle tocou en sorte:

Madre del amor hermoso.

Fuente de todo consuelo.

Divina aurora del cielo.

Lirio entre espinas frondoso.

Ramillete misterioso,

de incomparable belleza.

Árbol que sin la corteza, 

de la mancha original,

remediaste nuestro mal.

Bendita sea tu pureza.

Despois deste último verso, seguía outra compañeira: "eternamente lo sea pues todo un Dios ser recrea en tan gloriosa belleza...".

Cadro de Nosa Señora de Guadalupe,

feito en Madrid por encargo para a miña madriña.

Con todo, o cumio da sonoridade atopaba o seu momento álxido co estoupido da pólvora que se queimaba para festexar á Santa do lugar. Baixaban logo en procesión coas imaxes ata a capela da Grela onde permanecía San Xorxe ata o seguinte domingo que se levaba de volta en procesión á igrexa de Codeseda.
Non se pode obviar a disputa que durante anos mantiveron os da Grela e os de Codeseda pola Virxe de Guadalupe. Contan que hai unha canteira, preto do Alto da Cruz, coñecida como canteira da Nosa Señora de onde parece que se sacou a pedra para a ermida primixenia. Seica os de Codeseda levaban á Santa para a súa igrexa pero a mañá seguinte aparecía a Virxe na canteira. Aseguran que o milagre fixo que os de Codeseda cederan ante o mandato divino, de aí que se construira o espectacular templo que agora gozamos e que como se ve tivo tanta sona. Segundo algunhas versións, os milagres respondían a uns cantos homes, entre eles un cura da Grela que estaba en Codeseda e que cando era recuperada a Santa se encargaba de abrirlle a porta da igrexa ós seus paisanos para que amencera na canteira. Deste xeito, entre milagre divino para uns e habilidade humana para outros, conseguiuse facer unha das romarías máis importantes da zona, hoxe tan só no recordo.
Despois disto, a Virxe foi levada algunha vez a Codeseda con obxecto de rogativas, cando había a seca ou outros males, pero tratándose de visitas en ocasións moi concretas, para inmediatamente retornar a súa morada na carballeira do val.
Entre os milagres que se lembran salienta o feito de que, nalgún intre da construción, foi traída pedra de Montouto con axuda divina. O carro viña facendo o traxecto con moito esforzo, as persoas que o guiaban rezaban temendo o peor. As dúas vacas co xugo tiraban o que podían, pero o tumeiro que se acoplaba a cabezalla do carro estaba moi gastado. Ó chegar a cancela do adro parteu sen remedio, o cargamento acadou destino de xeito estrepitoso pero triunfal, os rogos foron atendidos. Noutra ocasión caeu un raio entre a xente pero baixou con xeito meténdose na terra, ninguén sufriu feridas. As pregarias seica son escoitadas, cando pode ser... matizan as testemuñas.

20. A Grela II. Guadalupesa

Restaurada

A Virxe de Guadalupe da Grela tiña os seus días de gloria o sete e oito de setembro, pero antes celebrábase a novena. As veciñas e veciños da Grela gardan un agradable recordo da canción que entoaban con gran sentimento. Din os maiores que ó principio, eran os homes que mellor cantaban os que acompañaban ó cura nas estrofas e as mulleres respondían co retrouso. Co tempo todos cantaron á unha, ata que... desapareceu o costume.

Consérvase algunha copia con partitura feita de oído polo meu tío, nacido na Grela e sacerdote. O seu desexo era que non se perdera.

Era esta unha das primeiras leccións que se aprendían, tendo en conta que a igrexa non se podía faltar pero a escola si. De feito, era habitual que entre irmáns se alternasen para asistir ás clases que se impartían nunha pequena edificación situada no adro da capela, aínda que por épocas as nenas e os nenos tíñanse que desprazar a Codeseda.

A véspera da festa, o día seis de setembro, ían chegando os romeiros, os de máis preto a pé, e os outros, en especial os que viñan das Rías Baixas, en autobús. Pola falta de estradas moitos deles viñan andando dende A Portela, como queda recollido nos seguintes versos:

A Virxe de Guadalupe

está dereita na porta,

mirando os mariñeiros

como lle soben a costa.

A Virxe de Guadalupe 
que se venera na Grela,
para milagres mariñeiros
non hai Santa coma ela.

Viva la Virgen de la alta Grela.
Viva San Jorge de Codeseda.

Prodíganse as estrofas populares en honor a Santa: eloxios, pregarias... saúdos...

...e ata agasallos de San Xorxe:

Nosa Señora da Grela

ten un vestido de seda,

quen llo dou, quen llo daría,

San Xorxe de Codeseda.

... e a derradeira que me cantan as miñas fontes:

A Virxe de Guadalupe
ten unha galiña branca,
cando lle botan o millo
deixa de comer e canta.

... e outra que quedou a medias ata que alguén se lembre:

Nosa Señora da Grela
ten un sombreiro branco,
...

Pois creo que xa sei a do sombreiro, dime Rosalía que pode ser:

San Xorxe de Codeseda

ten un sombreiro de pana

que llo dou Nostra Señora

Virxe Guadalupana.

E algunha máis:

O lugariño da Grela

sempre foi e ha de ser

mentras que as mociñas vivan

a Greliña ha de valer.

En el medio de la Grela 

hay una piedra redonda

donde Cristo pone el pie

y la Virgen su corona.

En el medio de la Grela

hay una piedra redonda

para sentarse las mozas

cuando vienen de la ronda.

19. A Grela I. Peregrinaxe de mariñeiros terra adentro

Santuario da Grela (Codeseda),
onde os barcos penduran nas alturas como ofrendas na procura da salvagarda dos navegantes.

A Grela de Codeseda, no Concello da Estrada, é un dos vales máis fermosos da bisbarra (e do mundo). Contan que dende o alto da Murada e dende a Serra de Cabanelas se ve a Ría de Arousa, e se nos situamos no Outeiro de Codeseda, nas noites claras, pódese admirar o faro da Lanzada. Cómpre lembrar os versos de Alfonso Fernández "Churrascadas do monte de Outeiro ó Faro da Lanzada".

Ai! Montiño do Outeiro

que do teu alto se ve brilar

o fariño da Lanzada

dándolle bicos ó mar...

Cando a noite esté escura

e hai moito nubarrón

non te podo ver nen nada

co Cábado de Montillón...

Pode ser que esta relación visual polos cumios dos altos montes, sexa dalgún xeito o vínculo que serviu de reclamo ós centos de peregrinos que dende a costa acudían a pregarlle a Nosa Señora de Guadalupe da Grela.
O pasado deste lugar entre montañas remóntase, no andar do tempo, ó ano 1748 no que se constrúe unha pequena ermida. Non se pode precisar con exactitude que motivou o seu nacimento, pero do que non queda dúbida é do seu benquerer, vintecinco anos despois comezábase a construción do actual santuario.

O templo está edificado sobre planta de cruz latina cunha clara factura neoclásica e grandes proporcións. Arredor, unha poboada carballeira convértese no escenario ideal de romarías e encontros.
Á beira da muralla que delimita o adro da capela, dende o antigo palco da música, que hoxe fai as veces de miradoiro, pódese ver todo o lugar baixo o ollar protector da serra no outro extremo. 

Cantas persoas soñarían con esta carballeira... polo vivido, polo bailado, polo cantado...

Dende a muralla, de oito metros de alto, cóntanse dous casos de persoas que de noite cairon por ela abaixo ó pensar que aquilo era un valo. Unha longa escalinata comunica o santuario coa fonte e o núcleo principal de casas, deixando ver nos seus gastados banzos o esplendor do que foi testemuña.
No inverno eran de moita sona os bailes de pandeiretas que se celebraban nun alpendre preto do templo. Tódolos xoves e domingos xuntábase xente de aquí e de alá, que tocaban, cantaban, bailaban... ata ben entrada a noite. O custo do carburo para alumear corría a conta das distintas casas do pobo que se alternaban en sufragar os gastos.

18. Cen

Foto de Diego

        
               Dende a beiramar Vicente observa a vella gamela afundida, cando baixe a marea o seu esqueleto quedará de novo exposto. Terá que decidir se deixala alí, onde alguén a abandonou a súa sorte engadindo decadencia ó mar, ou levar a cabo o proxecto que rolda na súa mente cada vez que a mira.

            Cen días dedicou o fareiro da illa a restaurar aquelas táboas húmidas e carcomidas. Finalizada a labor foi coroada a súa obra cunha branca vela que prometía axudar ó vento a debuxar un improvisado ronsel nas augas, como noutro tempo fixera. Non había rastro da súa outra identidade e foi chamada “100”, en honor os días compartidos de ilusión e como comezo de singradura.

            Viñeron despois moitas viaxes pola costa… un deses días nos que atracou noutros peiraos,  advertiu un cartel que nunca vira, o anuncio dun espectáculo, “Golfiños”. Acordouse das tardes de tormenta que aproveitaba para disfrutar da lectura na biblioteca do faro e tamén para deleitarse ou deprimirse co cinema, os documentais…

            Lembrou o documental The cove, onde Ric O’Barry relata como deixou de ser adestrador de golfiños ó decatarse de que a serie norteamericana Flipper non reportara beneficios para o protagonista. Pola contra, xerouse unha adoración ó espectáculo dos golfiños como atracción nos parques mariños, provocando cacerías como as de Taiji e, para máis traxedia, o desexo de morte dos cetáceos presos obrigados a facer acrobacias.

            Pensou na posibilidade de que esas estrelas por obriga se suicidaran en catividade, da liberdade e de cómo se sentía el sen ataduras no mar a bordo da súa gamela. Non era fondo coñecedor desta especie nin da súa linguaxe pero propúxose tentar un achegamento de salvamento. Foi doado chegar á piscina onde os áxiles animais mariños brincaban entre aros e pelotas de cores.

            (continuará… ou non?... se continúa
 o final será unha auténtica coreografía de natureza con entrada libre)

Así imaxino a continuación desta historia inconclusa... unha fuxida na néboa cara a liberdade.

17. Dimanta

Cen días de encontros e unha homenaxe tecida en la.

Agasallo di mare emerxendo da imaxinación, recheo de dimanta.

16. Evimanta... agarimo, calor, color, maxia e sorte.

15. Antes de durmir

            O costume de ler antes de durmir producía nela un efecto reconfortante, mentres acomodaba o corpo baixo as sabas repasaba as imaxes que recreara. Mirou o estante onde descansaban os libros, lembrando con agrado o último que colocara alí, onde lera:

“Gustaríame saber (…) que pasa realmente nun libro cando está pechado. Naturalmente, dentro hai so letras impresas sobre o papel, pero non obstante… Algo debe de pasar, porque cando o abro aparece de súpeto unha historia enteira. Dentro hai persoas que non coñezo aínda (…) Para vivilo hai que lelo, iso está claro. Pero está dentro xa antes. Gustaríame saber de que xeito”.

La historia interminable. Michael Ende.

            Aquela noite non tiña sono, estirou o brazo ata alcanzar un caderno que agardaba na mesa de noite, alí escribía ideas que lle viñan a mente, as veces palabras, outras versos, en ocasións contos… Comezou a crear unha historia inspirándose na manta tecida pola súa avoa con lan de cores, que quentaba con agarimo os pes da cama. Ela mesma co traxe de “Campanilla” que lle fixera a súa nai formaba parte da natureza en movemento:

“Paseaba á beira do río cando me decatei de que escurecía, a lúa arrolaba unha estrela no ceo e o vento do nordés sopraba cada vez máis forte. De improviso un remuíño case me fai perder o equilibrio, os meus cabelos en espiral alzáronse o seu son improvisando figuras no ar. Para a miña sorpresa cando cesou, todo cambiara o meu arredor, unha enorme sequoia presidía o lugar e un moucho miraba cos seus enormes ollos cara min. Pensei en liscar en sentido contrario cando me decatei de que outro enorme paxaro miraba dende o outro lado fascinado pola longa melena loura, agora inmóbil de novo sobre os meus ombreiros”.

            Eva mirou de novo a manta, pechou os ollos e deixou que o boli dourado se deslizase polo papel manuscrito deixándose guiar pola imaxinación:

            O paxaro con ás de corazón dirixiuse a min:

-   De lonxe parecía que os teus cabelos debuxaban no ceo animais de variadas especies, o luar iluminaba a escena.

-    Teño un amigo que fai figuras de animais coas mans entre luces e sombras – contestei entre risas, sorprendida por poder interpretar a súa linguaxe .

            Pousou nunha pola e suspirou, facía unha longa travesía de centos de quilómetros sen descanso, alimentándose sobre a marcha do que a terra e o ar lle provían, así como da ilusión de que a fin da súa viaxe se atopaba cada día máis preto. O moucho achegouse a el, quitou da plumaxe unha estilizada pluma dourada e un tinteiro, que contiñan o zume dunhas herbas que lle facían de tinta.

-       Fareiche un plano meu amigo – sentenciou o sabio moucho.

-       ¡Xa non podo máis! – laiouse o paxaro canso.

-       Non te sintas derrotado, esta é unha experiencia no camiño. Adiante!

            Eva deixou de apresar o boli entre os dedos, o caderno foi caendo pola forza da gravidade ata o chan, axudado polos movementos do seu corpo na procura da posición de descanso.  Pasou a noite soñando, retornando a aquel lugar máxico:

            Un peixe saíu á superficie e salpicou coa fría auga do río a Eva, agradeceuno porque realmente facía moita calor, aínda que no ceo unha nube ría divertida disposta a soltar por aspersión auga celestial sobre a súa cabeza.

-       Antes de vivir nesta árbore milenaria – faloulle o moucho - gustábame viaxar e teño durmido en moitos lugares, tamén a carón da túa ventá.

-       Seguro que nas túas viaxes coñeciches a persoas ben interesantes, a miña, pola contra, non é máis que unha vida aburrida, onde a boa sorte se me mostra a cotío esquiva.

-       Será que non miras onde pisas… que tes agora mesmo ós pes?

-       Flores brancas.

-       A pureza… e non ves nada máis? Seguro que se te esforzas atopas un trevo de catro follas, raros na súa especie e por iso tan valorados. As cousas que realmente importan son as que menos valor lles damos, precisamente porque están aí, porque non hai que loitar por elas, pero que cando desaparecen deixan en nós un oco imposible de encher. En ti está presente a beleza, non desperdicies as túas enerxías con ideas que te escravizan e te fan sentir mal, lembra "non é máis feliz quen máis ten, senón quen menos precisa". Disfruta do que a vida che ofrece que é moito  se afrontas as súas probas cunha actitude de mente positiva – resoaba a voz do moucho na fraga.

            Xa era un novo día, ó lonxe oíanse voces na cociña, percibiu o olor do biscoito, a avoa comentaba “debemos valorar o que temos”. A súa mente viñeron imaxes do que fixera antes de durmir e do soño, todo aquilo engadido o que escoitaba resultou ser unha mestura de realidade e maxia. Mirou cara os pes da cama e sorriu sentíndose protagonista daquela historia.

14. Pousa maestra, pousa... Baseado en feitos reais.

Era unha tarde dos anos 80, non lembro se raiaba o sol ou chovía, estabamos no baixo da casa, onde o meu pai gardaba o coche. Alumeaba a escena unha vela de cera natural, non de parafina derivada do petróleo que fumea e intoxica, ese perigo non o tiñamos. Nun recuncho agardaba unha bombona de butano o seu momento de entrar en acción, detalle importante aínda que non decisivo para o que aconteceu.

Sentadas no chan, unhas nenas invocaban os espíritos, o ambiente máis que tétrico era esperpéntico, especialmente pola austeridade do noso atrezzo, uns simples papeis para facilitar o contacto entre mundos e un vaso baleiro de nocilla. Decidín preguntar:

- Se hai algún espírito que se manifeste?

E foi nese intre, de súpeto, cando fixo a súa aparición a miña nai, o seu berro estremeceunos case tanto coma a súa presenza. O castigo foi recordarmo repetidas veces o longo da miña vida, recalcando o detalle terrorista do butano, agora dalle a risa cando lembra a nosa reacción de espanto. Penso que o que máis lle molestou foi o xeito de facelo, xa que unha das lendas familiares conta que a súa avoa Concepción, a miña bisavoa, falou despois de morta, pero sen papeis, dun xeito máis tradicional.

Había unha muller en Deán que sabía de todo, do que rexe aquí e do de máis alá, cando alguén morría os familiares acudían a ela para que lle dixera se necesitaban misas, non cumpría derrochar. E foi así como Concepción contestou dende o outro mundo cando lle preguntaron se precisaba rezos, por boca daquela muller e cunha palabra que ela dicía a miúdo que dou fe de que era ela:

- Los demorrios! Noooon, que hai moito quen pida e pouco quen de.

A muller de Deán facía moito ben, grazas a ela a tía Carmen tivo dous fillos, non viñan ata que lle foron aconselladas unhas raíces que lle fixeron o efecto reproductivo desexado. O meu pai nunha ocasión tamén precisou dela pero foi un caso diferente, estaba dentro do coche cando un enxame se dirixiu ata alí coa suposta intención de facelo o seu fogar. Alí preto estaba ela, que acudíu no seu auxilio empuñando unha culler coa que batía no cu dunha pota acompañando o seu son con sabias verbas:

- Pousa maestra pousa, pousa en calquera cousa….

As abellas seguiron o ritual ata un carballo, onde seguro proporcionaron doce e viscoso mel a partires do néctar das flores ou doutras secrecións vexetais. Sen dúbida o seu sino sería tamén terapéutico preto daquel lugar onde reinaba a sanadora de mundos.

Cadro de Maruja Mallo. Sería así a muller de Deán? Pola miña parte eu non volvo a facer experimentos dese tipo que non teño esa arte…

13. Nai. Baseado en feitos reais.

Escultura á "Nai do Emigrante", de Ramón Muriedas. Foi instalada no paseo marítimo de Xixón en 1970, a súa transgresión formal provocou un vivo debate na época. A nai mira ó mar, ó que estende cun forte sentido simbólico a man, neste caso reflicte o sentimento desgarrado de quen ve partir ó fillo cara outra vida incerta. No relato que segue a historia é diferente… escribindo lembrei esta imaxe que quedou na retina e na cámara unha tarde de nubes que paseaba por alí con Vicente da Illa. A nai que lembramos hoxe máis abaixo, mira ó ceo e chora a mares. 

             Os ollos de Pepa reflectían dor enmarcados nun rostro envellecido antes de tempo. No camiño de volta a casa, para non desfalecer,  soñaba que levaba con ela os seus fillos Manuel, Erundino e Olegario. Non era así. Viña de suplicar clemencia para os canteiros de Terra de Montes que foran gañar a vida, ou buscar a morte, nas obras do ferrocarril de Zamora a Ourense.

            A muller sobrecollida polos acontecementos evadiuse no pasado máis lonxano para coller forzas, lembrou cando casou con Víctor e logo o nacemento dos seus cinco fillos. Do froito do seu ventre só lle quedaban tres, escomezou a saloucar, unha greta inmensa partía o seu corazón presaxiando os derradeiros suspiros dos seus tesouros, os seus nenos. Non podía soportar que estiveran presos e menos pensar que non os podería ver máis. Íanos fusilar… Non conseguiu abrandar ó “gobernador”, e iso que lle dera proba de que tiña poder ofrecéndolle escoller un fillo ó que salvar a vida. Facéndose o piadoso, para non deixar a viuva sen fillos que a axudaran, aplacou a súa insignificante conciencia tentando que a nai tivera parte nunha salvación e dúas sentencias. Como ía ela sinalar coa morte a quen dera vida?.

            Pepa coñecía o sufrimento porque tivera máis perdas, pero nunca a mans doutros homes. Fora a enfermidade a que máis a mancara por dentro, arrincando do seu carón a seres queridos. Isto era diferente, máis que nunca berraba en silencio, o corazón e a mente estalaban a un tempo. Negaba a evidencia: “non, non, non… que motivo pode haber para matar a quen nunca mal fixo?”. Volveu a vista cara arriba e albiscou as nubes que ameazaban choiva, Deus non a escoitaba, nada lle importaba xa. Ela tamén fora condenada.

            Cinco da familia Ventín non voltarían ser libres. O tío Perfecto levara a catro sobriños a traballar con el, os tres irmáns e o seu curmán Ramiro, para aprender o oficio de canteiros. O seu delito sería un mal informe do crego “Cabezagrande” que consideraba insuficiente a súa fe, e máis aínda pesara na inculpación a súa condición de obreiros relacionados coa esquerda.

            O 19 de setembro do ano 1936 ingresan en prisión os 5 Ventín, o 3 de decembro escenifican o Consello de Guerra e o 31 de decembro son executados no alto do Padornelo, na Canteira do Suspiro, para rematar nunha foxa común do Bierzo onde seguen.   

            Manuel era o máis vello dos tres irmáns das Quintas de Codeseda, fillos de Pepa, só tiña 29 anos. Na casa agardaba a súa muller, unha filla pequena e outra en camiño. A súa descendente póstuma, botaría o seu primeiro choro aquel día no que lle quitaban a vida o seu pai.

Fin…

… dunha historia de relevo,

da fatalidade da morte inxusta

á beleza da vida que reclama memoria...