22. A Grela IV. A Santa en procesión...

O día 8 de setembro celebrábase a misa cantada e desfilaban as imaxes en procesión arredor da capela. Ó voltar diante da porta principal do santuario tódolos fregreses pasaban por debaixo da ande da Santa e ó aproximarse a ela tocaban as estampas, os panos ou mesmo as mans no seu manto.

A miña nai, con chaqueta escura e veo negro, levando a Santa.

O meu pai, con chaqueta clara, e un dos meus tíos levando a ande.

A Virxe de Guadalupe, coas súas mellores galas e co manto cheo de billetes, presidía a procesión a ombreiros das mozas e mozos do lugar. Non faltaban estandartes, ofrendas dos que padeceran perigos no mar ou enfermidades graves, exvotos de cera recreando as partes do corpo humano, figuras de animais para a súa protección...

Houbo unha Reliquia, hoxe desaparecida, que representaba a Virxe en miniatura e era a protagonista dun solicitado ritual. Un membro da comisión de festas, impoñía con devoción a pequena imaxe sobre os ombreiros e a fronte dos fieis, que prostrados ante el ansiaban o ben. Logo dábaselle un bico, para rematar a sanación ou afastar as doenzas. Non falta nesta historia quen ofrecía sacrificios varios, entre eles arrastrar os gastados xeonllos arredor da capela, nin quen se achegue a fonte de auga milagreira de Nosa Señora para lavarse na súa cristalina esencia.

No que se refire as persoas da costa que se achegaban a este recuncho de montaña, cómpre salientar a súa labor de achegar o mar ó interior. Esta xente que chegaba dende O Grove, Cambados e outras vilas mariñeiras, traían cousas pouco vistas ou descoñecidas, ante a curiosidade dos veciños. O seu xeito de falar e as historias que contaban achegaban ademais novas dunhas terras que daquela estaban a unha distancia moito maior, se consideramos que non había as comunicacións de hoxe.

No pasado da romaría da Virxe de Guadalupe da Grela atópanse similitudes con outras que perduran aínda hoxe, coma a dos Milagres de Amil, que seguen sumando devoción.

Bandas de música, rosquilleiras, polbeiras, gaiteiros... festa rachada... nas dúas noites de verbena bailaban na mocidade e na vellez, as xentes do lugar e os chegados de fóra con grande animación, as pezas máis solicitadas eran a muiñeira, a xota e o pasodobre, a este son prolongábase a festa ata altas horas da noite. A capela estaba aberta ata que remataba a foliada.
Como selo da romaría o día 9 de setembro, tiña lugar a puxa dalgúns dos obsequios que obtivera en ofrenda a Guadalupe: centeo, millo, patacas, hábitos, cera, panos, vestidos... Acudían, sobre todo, xente dos arredores para mercar patacas da Santa e hábitos cos que logo facían camisóns e roupa interior, pero tamén homes de máis lonxe que mercaban cera...
Lémbrase na Grela unha ocasión na que unha nai ofreceu unha becerra se non lle morrían os fillos na guerra e, como o seu desexo se viu cumprido, levouse a cabo a puxa do animal. 
Esta Santa tiña fama de ser tan avogosa que íanlle rezar os mozos chamados a filas, os que emigraban... Tanto era o respecto, que por tradición os habitantes do lugar levaban os defuntos a capela a despedirse da Santa antes de partir ó camposanto de Codeseda, uns quilómetros máis alá, onde os seus restos descansarían por toda a eternidade.

21. A Grela III. En festa, nos tempos de antes...

A Grela, coa capela no alto, torre vixía do lugar

Ando a recordar nestes días o que teño escoitado dende nena, e recopilando papeis con anotacións destas historias antergas que aconteceron no lugar onde naceron os meus pais, A Grela.

A miña nai é do Coto, un pouco máis lonxe da capela que o meu pai...

... que é da casa de Xacobe, 
a tiro de pedra do adro onde vela por nós Guadalupe.

Como serían aqueles días de festa que se celebraban nestas datas? 

Pecho os ollos... escribo... e recreo a través das súas lembranzas...

O día 6 de setembro aquilo xa estaba cheo de xente. Os veciños do lugar xuntaban feixes de palla que ofrecían ós que ían durmir na capela,  na caseta que había a carón dela ou nos campos próximos. Outros peregrinos durmían en casas particulares onde se lles daba pousada sen cobrar nada, como hospitalidade en honor á Santa.
Os rapaces subían ó campanario e pasaban horas repicando nas tres campás, emulando xotas e muiñeiras enchían de ledicia o ar que se respiraba.

O primeiro día da romaría, o  7 de setembro, era o máis concorrido, o que atraía á maior cantidade de xente. Os nenos volvían tocar as campás, despois do xantar, para anunciar que había que acudir ó adro. O acto principal era a procesión na que os veciños e veciñas levaban a Virxe de Guadalupe, acompañada doutros santos e ó son das letanías do crego, ó Alto da Cruz. 

Alí xuntábanse con San Xorxe de Codeseda, que viña monte arriba a ombreiros dos seus fregreses, na compaña de outros santos avogosos da parroquia.  Nese alto, a metade de camiño entre a igrexa do patrón e a morada da Santa obxecto da homenaxe, reuníanse e facíaselle a "venia" á Virxe de Guadalupe. Ata o mesmo San Xorxe acompañado de tódolos demais asistentes se inclinaba diante dela, correspondendo logo ela do mesmo xeito. Nese encontro, sobre todo as nenas, aínda que tamén algúns nenos e maiores, vestían hábitos que pertencían a ofrendas da Virxe que se gardaban no santuario. Recitábanlle poesías interpretando e braceando con moito sentimento. Unha desas nenas, a miña madriña, continúa rezando aínda hoxe a estrofa que lle tocou en sorte:

Madre del amor hermoso.

Fuente de todo consuelo.

Divina aurora del cielo.

Lirio entre espinas frondoso.

Ramillete misterioso,

de incomparable belleza.

Árbol que sin la corteza, 

de la mancha original,

remediaste nuestro mal.

Bendita sea tu pureza.

Despois deste último verso, seguía outra compañeira: "eternamente lo sea pues todo un Dios ser recrea en tan gloriosa belleza...".

Cadro de Nosa Señora de Guadalupe,

feito en Madrid por encargo para a miña madriña.

Con todo, o cumio da sonoridade atopaba o seu momento álxido co estoupido da pólvora que se queimaba para festexar á Santa do lugar. Baixaban logo en procesión coas imaxes ata a capela da Grela onde permanecía San Xorxe ata o seguinte domingo que se levaba de volta en procesión á igrexa de Codeseda.
Non se pode obviar a disputa que durante anos mantiveron os da Grela e os de Codeseda pola Virxe de Guadalupe. Contan que hai unha canteira, preto do Alto da Cruz, coñecida como canteira da Nosa Señora de onde parece que se sacou a pedra para a ermida primixenia. Seica os de Codeseda levaban á Santa para a súa igrexa pero a mañá seguinte aparecía a Virxe na canteira. Aseguran que o milagre fixo que os de Codeseda cederan ante o mandato divino, de aí que se construira o espectacular templo que agora gozamos e que como se ve tivo tanta sona. Segundo algunhas versións, os milagres respondían a uns cantos homes, entre eles un cura da Grela que estaba en Codeseda e que cando era recuperada a Santa se encargaba de abrirlle a porta da igrexa ós seus paisanos para que amencera na canteira. Deste xeito, entre milagre divino para uns e habilidade humana para outros, conseguiuse facer unha das romarías máis importantes da zona, hoxe tan só no recordo.
Despois disto, a Virxe foi levada algunha vez a Codeseda con obxecto de rogativas, cando había a seca ou outros males, pero tratándose de visitas en ocasións moi concretas, para inmediatamente retornar a súa morada na carballeira do val.
Entre os milagres que se lembran salienta o feito de que, nalgún intre da construción, foi traída pedra de Montouto con axuda divina. O carro viña facendo o traxecto con moito esforzo, as persoas que o guiaban rezaban temendo o peor. As dúas vacas co xugo tiraban o que podían, pero o tumeiro que se acoplaba a cabezalla do carro estaba moi gastado. Ó chegar a cancela do adro parteu sen remedio, o cargamento acadou destino de xeito estrepitoso pero triunfal, os rogos foron atendidos. Noutra ocasión caeu un raio entre a xente pero baixou con xeito meténdose na terra, ninguén sufriu feridas. As pregarias seica son escoitadas, cando pode ser... matizan as testemuñas.

20. A Grela II. Guadalupesa

Restaurada

A Virxe de Guadalupe da Grela tiña os seus días de gloria o sete e oito de setembro, pero antes celebrábase a novena. As veciñas e veciños da Grela gardan un agradable recordo da canción que entoaban con gran sentimento. Din os maiores que ó principio, eran os homes que mellor cantaban os que acompañaban ó cura nas estrofas e as mulleres respondían co retrouso. Co tempo todos cantaron á unha, ata que... desapareceu o costume.

Consérvase algunha copia con partitura feita de oído polo meu tío, nacido na Grela e sacerdote. O seu desexo era que non se perdera.

Era esta unha das primeiras leccións que se aprendían, tendo en conta que a igrexa non se podía faltar pero a escola si. De feito, era habitual que entre irmáns se alternasen para asistir ás clases que se impartían nunha pequena edificación situada no adro da capela, aínda que por épocas as nenas e os nenos tíñanse que desprazar a Codeseda.

A véspera da festa, o día seis de setembro, ían chegando os romeiros, os de máis preto a pé, e os outros, en especial os que viñan das Rías Baixas, en autobús. Pola falta de estradas moitos deles viñan andando dende A Portela, como queda recollido nos seguintes versos:

A Virxe de Guadalupe

está dereita na porta,

mirando os mariñeiros

como lle soben a costa.

A Virxe de Guadalupe 
que se venera na Grela,
para milagres mariñeiros
non hai Santa coma ela.

Viva la Virgen de la alta Grela.
Viva San Jorge de Codeseda.

Prodíganse as estrofas populares en honor a Santa: eloxios, pregarias... saúdos...

...e ata agasallos de San Xorxe:

Nosa Señora da Grela

ten un vestido de seda,

quen llo dou, quen llo daría,

San Xorxe de Codeseda.

... e a derradeira que me cantan as miñas fontes:

A Virxe de Guadalupe
ten unha galiña branca,
cando lle botan o millo
deixa de comer e canta.

... e outra que quedou a medias ata que alguén se lembre:

Nosa Señora da Grela
ten un sombreiro branco,
...

Pois creo que xa sei a do sombreiro, dime Rosalía que pode ser:

San Xorxe de Codeseda

ten un sombreiro de pana

que llo dou Nostra Señora

Virxe Guadalupana.

E algunha máis:

O lugariño da Grela

sempre foi e ha de ser

mentras que as mociñas vivan

a Greliña ha de valer.

En el medio de la Grela 

hay una piedra redonda

donde Cristo pone el pie

y la Virgen su corona.

En el medio de la Grela

hay una piedra redonda

para sentarse las mozas

cuando vienen de la ronda.

19. A Grela I. Peregrinaxe de mariñeiros terra adentro

Santuario da Grela (Codeseda),
onde os barcos penduran nas alturas como ofrendas na procura da salvagarda dos navegantes.

A Grela de Codeseda, no Concello da Estrada, é un dos vales máis fermosos da bisbarra (e do mundo). Contan que dende o alto da Murada e dende a Serra de Cabanelas se ve a Ría de Arousa, e se nos situamos no Outeiro de Codeseda, nas noites claras, pódese admirar o faro da Lanzada. Cómpre lembrar os versos de Alfonso Fernández "Churrascadas do monte de Outeiro ó Faro da Lanzada".

Ai! Montiño do Outeiro

que do teu alto se ve brilar

o fariño da Lanzada

dándolle bicos ó mar...

Cando a noite esté escura

e hai moito nubarrón

non te podo ver nen nada

co Cábado de Montillón...

Pode ser que esta relación visual polos cumios dos altos montes, sexa dalgún xeito o vínculo que serviu de reclamo ós centos de peregrinos que dende a costa acudían a pregarlle a Nosa Señora de Guadalupe da Grela.
O pasado deste lugar entre montañas remóntase, no andar do tempo, ó ano 1748 no que se constrúe unha pequena ermida. Non se pode precisar con exactitude que motivou o seu nacimento, pero do que non queda dúbida é do seu benquerer, vintecinco anos despois comezábase a construción do actual santuario.

O templo está edificado sobre planta de cruz latina cunha clara factura neoclásica e grandes proporcións. Arredor, unha poboada carballeira convértese no escenario ideal de romarías e encontros.
Á beira da muralla que delimita o adro da capela, dende o antigo palco da música, que hoxe fai as veces de miradoiro, pódese ver todo o lugar baixo o ollar protector da serra no outro extremo. 

Cantas persoas soñarían con esta carballeira... polo vivido, polo bailado, polo cantado...

Dende a muralla, de oito metros de alto, cóntanse dous casos de persoas que de noite cairon por ela abaixo ó pensar que aquilo era un valo. Unha longa escalinata comunica o santuario coa fonte e o núcleo principal de casas, deixando ver nos seus gastados banzos o esplendor do que foi testemuña.
No inverno eran de moita sona os bailes de pandeiretas que se celebraban nun alpendre preto do templo. Tódolos xoves e domingos xuntábase xente de aquí e de alá, que tocaban, cantaban, bailaban... ata ben entrada a noite. O custo do carburo para alumear corría a conta das distintas casas do pobo que se alternaban en sufragar os gastos.